ขี้เหล็ก ขึ้นเองตามธรรมชาติ ในป่าเบญจพรรณขึ้น และในที่โปร่ง ชุ่มชื้นทั่วประเทศ นิยมปลูกไว้เป็นไม้ร่มตามริมถนน หรือตามบ้าน และสวนทั่วไป ขี้เหล็กเป็นไม้ที่โตเร็ว แตกกิ่งก้านสาขามาก เจริญเติบโตได้ในดิน ทั่วไป ทนแล้งได้ดี ควรปลูกในฤดูฝน ขยายพันธุ์ด้วยการเพาะเมล็ด
ข้อมูลขี้เหล็กเบื้องต้น
ชื่อวงศ์-อนุวงศ์ : LEGUMINOSAE-CAESALPINIOIDEAE
ชื่อวิทยาศาสตร์ Senna siamea (Lam.) Irwin & Barneby Cassod tree, Thai copper pod.
ชื่อพื้นเมืองอื่น : ขี้เหล็กหลวง (ภาคเหนือ) , ผักจี๊ลี๊ (เงี้ยว แม่ฮ่องสอน) , แมะขี้เหละพะโคะ (กะเหรี่ยง แม่ฮ่องสอน) , ขี้เหล็กใหญ่ (ภาคกลาง) , ขี้เหล็ก (ทั่วไป) , ขี้เหล็กแก่น (ราชบุรี) , ยะหา (มลายูปัตตานี) , ขี้เหล็กบ้าน (ลําปาง, สุราษฎร์ธานี)
สรรพคุณในตํารายา
- ราก แก้ไข้กลับ ไข้ซ้ํา แก้ไข้ รักษาแผลกามโรค ช่วยระงับอาการชัก
- เปลือกต้น แก้ริดสีดวงทวาร แก้กระษัย
- กระพี้ รสขมเพื่อน แก้กระษัยเส้นเอ็น ถอนพิษไข้ แก้ร้อน ใน กระสับกระส่าย
- แก่น รสขมเปื้อน แก้กามโรค หนองในเข้าข้อออกดอก แผลฝี ขับน้ําคาวปลา ถ่ายพิษ แก้กระษัย ขับโลหิต แก้เหน็บชา แก้อาการท้องผูก ใช้เป็นยาระบายชนิดกระตุ้นลําไส้ใหญ่ให้บีบตัว แก้ไฟธาตุพิการ
- ใบ ขับระดูขาว แก้นิ่ว ขับปัสสาวะ ถ่ายกษัย ถ่ายพิษไข้ พิษเสมหะ แก้สะอึก บํารุงโลหิต ลดความดัน ดับ พิษโลหิต, ดองกับสุราดื่มก่อนนอน แก้อาการนอนไม่หลับ แก้โรค กําเดา แก้พยาธิ แก้บิด พอกฝีมะม่วง
- ดอก เป็นยาระบาย ต้มรับประทานเป็นยาทําให้ นอนหลับ ลดความดันโลหิต แก้หืด ล้างศีรษะแก้รังแค แก้โรค ประสาท, ดอกตูมเป็นยาทําให้นอนหลับ, ใช้ดอกตูมร่วมกับใบที่ไม่ แก่จัดรักษาอาการนอนไม่หลับ เจริญอาหาร อาการตื่นเต้นทาง
- เปลือกผลหรือเปลือกฝัก รสขมเผื่อน แก้เส้นเอ็นตึง แก้กระษัย
- ผลหรือฝัก แก้ไข้เพื่อเสมหะ และแก้ไข้พิษเพื่อเอ็นตึง ทั้งห้าหรือทุกส่วนของต้น รสขม ถ่ายพิษกระษัย พิษเสมหะ พิษไข้ แก้พิษทั้งปวง ถ่ายเส้น
วิธีการใช้
- เป็นยาระบาย โดยใช้ใบอ่อน 2 – 3 กํามือ หรือแก่น ขนาดยาวชิ้นละ 2 องคุลี (ขนาด 4 – 6 ซม.) 2 – 4 ชิ้น ต้มกับ น้ํา 1 – 1.5 ถ้วย เติมเกลือเล็กน้อย กรองเอาน้ําดื่มตอนเช้า หรือ ก่อนอาหารเช้า ครั้งเดียว
- แก้อาการนอนไม่หลับ กังวล เบื่ออาหาร โดยใช้ใบขี้เหล็ก แห้ง 30 กรัม หรือใช้ใบสดหนัก 50 กรัม ต้มเอาน้ําดื่มก่อนนอน หรือใช้ใบอ่อนทําเป็นยาดองเหล้าใส่เหล้าขาวพอท่วมยา แช่ไว้ 2 วัน คนทุกวันให้น้ํายาสม่ําเสมอแล้วกรองเอากากยาออก จะได้น้ํายา ดองเหล้าขี้เหล็ก ดื่มครั้งละ 1 – 2 ช้อนชา ก่อนนอน
- แก้อาการท้องผูก โดยใช้แก่นขี้เหล็กประมาณ 1 กอบ (50 กรัม) หรือทั้งห้าส่วนประมาณ 4 – 5 กํามือ (20 – 25 กรัม) ต้มเอาน้ําดื่มก่อนอาหารเช้าหรือก่อนนอน
ลักษณะทางพฤกษศาสตร์
ไม้ยืนต้น (T) ขนาดกลางสูงประมาณ ๕ – ๑๕ เมตร เรือน ยอดเป็นพุ่มแคบทึบสีเขียวเข้ม เปลือกต้นสีน้ําตาล หรือสีเทาปน น้ําตาล มีรอยแตกตามยาวของลําต้นเป็นร่องตื้นๆ
ใบ เป็นใบประกอบแบบขนนก ออกเรียงตรงข้าม ลักษณะ ใบรูปขอบขนาน ขอบใบเรียบ ปลายใบเรียวแหลม ปลายสุดเว้า เล็กน้อย โคนใบมน แผ่นใบเรียบสีเขียวเข้ม ท้องใบสีซีดกว่าแผ่น ใบ และมีขนเล็กน้อย ใบอ่อนมีสีน้ําตาลอมเขียว มีใบย่อยประมาณ ๗ – ๑๒ คู่
ดอกขี้เหล็ก ออกดอกเป็นช่อแบบช่อกระจะขนาดใหญ่ ออกช่อที่ ปลายกิ่ง มีดอกย่อยประมาณ ๑๐ – ๒๐ ดอก เป็นดอกแบบ สมมาตร มีกลีบดอก ๕ กลีบ ดอกมีสีเหลือง มีเกสรยาวยื่นออก มาภายนอก ร่วงง่าย ดอกจะออกมากในช่วงปลายฤดูฝน
ผล เป็นฝักแบนอวบ ยาว และหนาสีน้ําตาล ฝักแห้งจะ แตกออกเป็น ๒ ซีก คล้ายกับฝักแค
เมล็ด มีเมล็ดประมาณ ๑๐ – ๓๐ เมล็ดต่อฝัก มีสีน้ําตาลคล้ํา
